Straszewicz Zygmunt (1860–1927), inżynier mechanik, profesor i rektor Politechniki Warszawskiej. Ur. w Tykocinie (pow. Wysokie Mazowieckie), był synem Hieronima i Emilii z Morozewiczów, bratem Ludwika (1857–1913) (zob., tu informacje o ojcu) oraz Tadeusza i Walerego.

 

Po ukończeniu szkoły średniej w Łomży studiował S. od r. 1880 matematykę na Uniw. Warsz. Podczas studiów, zapewne pod wpływem brata, związał się z ruchem socjalistycznym. W r. 1881 toczyło się przeciw niemu śledztwo, które jednak na wniosek prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej zawieszono w sierpniu t.r. «bez konsekwencji» w stosunku do S-a. W r. akad. 1882/3, wraz z Adamem Zakrzewskim, Mieczysławem Brzezińskim, Stanisławem Krusińskim i Bronisławem Białobłockim, założył S. uniwersyteckie koło młodzieży socjalistycznej. Wkrótce jednak, nie mogąc pogodzić wyznawanych idei patriotyzmu z socjalistycznym internacjonalizmem, zerwał kontakty z socjalistami. W r. 1883 został relegowany z uczelni w związku z tzw. apuchtinadą (publiczne wyrazy solidarności ze studentem Rosjaninem, który spoliczkował kuratora warszawskiego okręgu szkolnego Aleksandra Apuchtina) i w lipcu t.r. wyjechał do Szwajcarii. Przez krótki okres studiował tam fizykę i matematykę na uniw. w Genewie, po czym przeniósł się na Wydz. Budowy Maszyn politechn. w Zurychu (Eidgenössische Technische Hochschule), gdzie w r. 1886 uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Wkrótce po zakończeniu studiów był w r. 1887 współzałożycielem Związku Młodzieży Polskiej «Zet».

 

W październiku 1887 wrócił S. do Warszawy i przez dwa lata uczył matematyki w matematyczno-przyrodniczej szkole realnej Wojciecha Górskiego. W poł. r. 1889 wyjechał ponownie za granicę i pracował najpierw w Niemczech jako konstruktor w przemyśle budowy maszyn w Berlinie i Magdeburgu, potem we Włoszech przy budowie stacji elektrycznej w Genui. Gdy na krótko wrócił do Warszawy w r. 1893, został aresztowany pod zarzutem prowadzenia nielegalnej działalności oświatowej i osadzony w Cytadeli, a następnie zesłany w trybie administracyjnym na Ukrainę. Przez osiem lat pracował tamże jako kierownik elektrowni fabryk w Kamienskoje i Kijowie. W r. 1902 wrócił do Warszawy i podjął wykłady matematyki i mechaniki w Średniej Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda; prowadził je do r. 1919. Dodatkowo w l. 1905–16 wykładał rachunek różniczkowy i całkowy w Sekcji Technicznej Tow. Kursów Naukowych. Opublikował podręczniki, m.in. Analityczna geometria według wykładów (W. 1907) i Mechanika. Wykład przystępny opracowany według Roberta S. Balla (W. 1912, wyd. 2, W. 1922).

 

Od r. 1892 współpracował S. z „Przeglądem Technicznym” i w l. 1902–5 był członkiem jego komitetu redakcyjnego. Należał do grona inicjatorów wprowadzonego w r. 1904 działu „Elektronika” i wszedł w skład jego komisji redakcyjnej. Działając równocześnie w Stow. Techników w Warszawie, współinicjował w nim, razem z Karolem Adamieckim i Maurycym Chorzewskim, założenie koła Przemysłowo-Ekonomicznego. W ramach Stowarzyszenia wygłaszał odczyty; w jednym z nich z r. 1903, poświęconym lotnictwu, wyraził przekonanie, że przy coraz większej sprawności silników rozwiązanie problemu «latania w powietrzu» jest tylko kwestią czasu. Był współorganizatorem powstałej w r. 1905 szkoły średniej Stowarzyszenia, a dla jego wydawnictwa przetłumaczył z języka niemieckiego pracę E. Rosenberga „Elektrotechnika prądu silnego” (W. 1905, wyd. 3, W. 1911). W okresie rewolucji 1905 r. zaangażował się ponownie w życie publiczne i w celu szerzenia zasad praworządności zaproponował t.r. utworzenie stowarzyszenia p.n. Liga Przyjaciół Wolności i Prawa (nie powstało). Ok. r. 1908 redagował krótko, w zastępstwie chorego brata Ludwika, dziennik „Kurier Polski” i miesięcznik „Ognisko”. Współpracował z Kasą im. Mianowskiego, gdzie wspólnie ze Stanisławem Kalinowskim redagował serię wydawniczą „Wiedza Fizyczna”, publikującą przekłady dzieł obcojęzycznych. W styczniu 1909 został redaktorem naczelnym „Przeglądu Technicznego” i na jego łamy wprowadził kilka znaczących wątków tematycznych, m.in. problematykę zasad naukowej organizacji pracy oraz dyskusję o narodowym charakterze architektury polskiej; jednak nieoczekiwanie już w sierpniu t.r. zrezygnował z tej funkcji, motywując decyzję chorobą wzroku. W r. 1912 był prezesem Koła Matematyczno-Fizycznego w Warszawie (działało w l. 1905–15). W styczniu 1913 wspólnie z Czesławem Klarnerem i J. Lübke założył spółkę «Techniczne Towarzystwo Wydawnicze C. Klarner, J. Lübke, Z. Straszewicz i s-ka»; z powodu wybuchu pierwszej wojny światowej nie rozwinęła ona jednak szerszej działalności.

 

S. działał w Sekcji Szkół Wyższych w Wydz. Oświecenia, powstałego w sierpniu 1914 Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy oraz w Komisji Politechnicznej (wchodził w skład grupy mechaniczno-elektrotechnicznej) Tow. Kursów Naukowych. Podczas okupacji niemieckiej brał udział w pracach nad zorganizowaniem w Warszawie polskiej politechniki i na początku listopada 1915 został mianowany jej pierwszym rektorem. W przemówieniu inauguracyjnym 15 XI t.r. apelował do młodzieży o dyscyplinę i poszanowanie patriotycznych tradycji szkolnictwa polskiego. Odegrał kluczową rolę w pierwszym, organizacyjnym okresie działania uczelni (uruchomiono cztery wydziały i zatrudniono 25 nauczycieli prowadzących zajęcia dla 600 studentów), a także przyczynił się do sprecyzowania programów nauczania i przepisów o systemie egzaminów oraz ich zdawaniu. W r. 1916 zakończył roczną kadencję, potem pełnił dwukrotnie funkcję prorektora (1917/18, 1918/19), a po śmierci Stanisława Patschkego urzędował krótko (8–15 XII 1917) ponownie jako rektor. Na Wydz. Mechanicznym, gdzie wykładał początkowo geometrię wykreślną, a od r. 1916 mechanikę teoretyczną, przyczynił się do nadania w programie nauczania kluczowej roli matematyce i mechanice. Należał do współtwórców powstałych w r. akad. 1915/16 Tow. Bratniej Pomocy, Koła Elektryków i Tow. Przyjaciół Politechniki. W r. 1919 otrzymał nominację na profesora zwycz. mechaniki teoretycznej (w gronie pierwszych 38 profesorów Politechniki) i objął Katedrę Mechaniki Teoretycznej. Opublikował dalsze podręczniki, m.in. Nauka o ruchu. (Cynematyka i dynamika) (W. 1918, wyd. 2, Lw. 1923), Zbiór zadań z mechaniki (W. 1921) i Statyka wykreślna (W. 1923). Należał do założycieli powstałej w r. 1919 Ligi Pracy, szerzącej idee celowej i wydajnej pracy; od r. 1920 funkcjonował w niej Fundusz im. Zygmunta Straszewicza, wspomagający wydawanie dzieł o tematyce gospodarczej. Wspólnie ze stryjem Bohdanem Straszewiczem opublikował pracę Ku przepaści. Rozważania na temat naszej polityki gospodarczej (W. 1920). W r. 1922 «Liga Pracy» wydała w Warszawie kilka popularyzatorskich broszur S-a, m.in. Jak zwalczono we Francji drożyznę podczas wielkiej rewolucji, Obecna polityka gospodarcza Polski i Paskarstwo.

 

S. interesował się ekonomią polityczną; wyznawał zasady liberalizmu. Państwu pozostawiał ograniczony wpływ na życie gospodarcze, a pomyślny jego rozwój upatrywał w samoczynnym i regulującym działaniu naturalnych czynników rynku. Był zwolennikiem demokracji opartej na wzorcach angielskich; za środek do niej prowadzący uważał edukację polityczną i w tym celu przetłumaczył książkę H. Taine’a „O głosowaniu powszechnym”. Zrywając z poglądami młodzieńczymi, stał się przeciwnikiem socjalizmu; uważał go raczej za religię niż program polityczno-ekonomiczny. Głosił, że socjalistyczna doktryna ekonomiczna jest zgubna dla narodu polskiego, gdyż paraliżuje wysiłki indywidualne i usypia energię jednostek, szerząc próżniactwo. Uważał, że myślenie kategoriami socjalistycznymi, które jego zdaniem cechowało dużą część polskiej inteligencji, zwalczać należy nie represjami i zakazami, ale przez oświatę i wychowanie. Przeciwstawiając się propagandzie marksizmu, przetłumaczył z języka niemieckiego rozdział „Teoria wyzysku”, dzieła Eugena von Böhm-Bawerka „Kapitał i zysk z kapitału” (W. 1922). W r. 1924 ogłosił też podręcznik Zarys ekonomii politycznej (W.), na podstawie którego prowadził od r. akad. 1925/6 wykłady z tego przedmiotu dla studentów Wydz. Mechanicznego Politechniki. Był wówczas jedynym w Polsce reprezentantem matematycznej szkoły ekonomii politycznej; posługiwał się metodą wykreślną, ułatwiającą studentom zrozumienie problematyki ekonomicznej. Interesował się różnymi dziedzinami kultury, m.in. historią sztuki, zwłaszcza rzeźbą antyczną i malarstwem okresu Odrodzenia oraz literaturą, w tym poezją romantyczną, szczególnie twórczością Zygmunta Krasińskiego. Dn. 9 IV 1926 został mianowany profesorem honorowym Politechn. Warsz. Zmarł 15 VIII 1927 w Warszawie, został pochowany 19 VIII na cmentarzu Powązkowskim (kw. 237–4–24).

 

S. prawdopodobnie nie założył rodziny. Jego bratankami byli Czesław (zob.), Jan Wacław (zob.), Stefan (zob.) i Bohdan (zob.).

 

 

 

Bibliogr. Warszawy, IV–V; Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915–1965, W. 1972; Piłatowicz J., Poczet rektorów. Tradycja i współczesność Politechniki Warszawskiej 1826–2001, W. 2001 (bibliogr., fot.); Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1–2; Słown. techników, z. 6; Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., W. 2005 II; Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1984; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Historia elektryki polskiej, T. 1: Nauka, piśmiennictwo i zrzeszenia, W. 1976; Historia Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919–1959, W. 1959; 50 lat wydziałów mechanicznych Politechniki Warszawskiej 1915–1965, Red. K. Raksimowicz, W. 1968; Piłatowicz J., Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, W. 1999 (fot.); tenże, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r., W. 2003 I; tenże, Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie 1898–1939, W. 1993 Cz. 1–2; tenże, Zygmunt Straszewicz, „Przegl. Techn.” 1995 nr 43 s. 36–7; Politechnika Warszawska 1915–1925. Księga pamiątkowa, Red. L. Staniewicz, W. 1925; Politechn. Warsz. 1915–1965; Redaktorzy naczelni „Przeglądu Technicznego”, „Przegl. Techn.” 1966 nr 40 (fot.); Rektorzy Politechniki 1826–1976, W. 1976 (częściowa bibliogr., fot.); 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, Red. E. Olszewski, W. 1979; To była wspaniała szkoła. Z dziejów Szkoły im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie (1895–1951), Oprac. H. Świątkiewicz, W. 1995 s. 91; – Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888. Źródła, Oprac. L. Baumgarten, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II 132, 140, III 13; – „Biesiada Liter.” 1915 nr 47 s. 322 (fot.); „Dzien. Pol.” 1915 nr 304; „Przegl. Techn.” 1915 nr 49–50 s. 462–3 (fot.); „Stolica” 1965 nr 46 (fot.); „Świat” 1915 nr 46; „Tyg. Ilustr.” 1915 nr 46 s. 659; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1927: „Gaz. Warsz. Poranna” nr 225 (L. Bondy), „Kur. Warsz.” nr 223 (wyd. poranne i wieczorne), nr 224 (wyd. wieczorne), nr 225 (wyd. wieczorne), nr 226 (wyd. poranne i wieczorne), nr 227 (wyd. poranne), „Prawda” („Tyg. Prawda”) nr 34, „Przegl. Organizacji” R. 2 nr 9 s. 325–6 (P. Drzewiecki, fot.), „Przegl. Techn.” nr 35 s. 739–40 (fot.), „Przem. Metalowy” nr 37 s. 145–6 (fot.), „Tyg. Ilustr.” nr 38 s. 769 (fot.).